Θεσσαλονίκη: Ένα διεθνές ταξίδι πάνω στη γυάλινη σφαίρα του μεγάρου Στάιν. Η πλ. Ελευθερίας, τα πρώτα πολυκαταστήματα της ανατολικής Μεσογείου και οι σφαίρες σε κτίρια διεθνώς.

Useful Information for English speaking Visitors (more pictures inside): Building of  ~1908 that still exists in Liberty square, Thessaloniki. Built and used from an Jewish - Austrian company named "Stein's Oriental Stores Limited", that offered high quality central European products in the former cosmopolitan cities of the Eastern Mediterranean sea. It was remarkably modern for it's era and area and one of the few that survived the big fire of 1917. Despite this the newer Greeks destroyed the original design of the building and from the great old copula - roof, only the higher part with the rare green glass globe still exists. The article also contains all the information found for the Stein's Company and the other first European department stores  in the eastern Mediterranean and exclusive analysis for the decorative use of globes on old buildings worldwide.

Α. Τοποθεσία κτιρίου & τι πρέπει να γνωρίζουμε για την πλατεία Ελευθερίας

Καλαποθάκη 2 & Βενιζέλου 6, πλατεία Ελευθερίας, Θεσσαλονίκη (λίγες μέτρα προς το εσωτερικό της πόλης από την παραλιακή λεωφόρο Νίκης). Σε ότι αφορά την πλατεία Ελευθερίας αξίζει να γνωρίζετε τα εξής:

• Στο δυτικότερο άκρο της παλιάς παραλίας πριν το λιμάνι.
• Στην αρχική της μορφή δεν ήταν παρά ένα διαπλατυμένο παραθαλάσσιο κομμάτι στη αρχή της οδού Βενιζέλου.
• Αρχικά ονομάστηκε Πλατεία Αποβάθρας και στη συνέχεια Πλατεία Ολύμπου (παραλιακό ξενοδοχείο στη δυτική πλευρά της).
• Αποτελούσε ένα από τα δύο βασικά σημεία ζωής της παραλιακής ζώνης (μαζί με τον Λευκό Πύργο στο άλλο άκρο). Είχε σημαντικότατα κτίρια και επιχειρήσεις (Ξενοδοχεία Όλυμπος και Αγγλίας, καφέ Κρυστάλ, πιο πάνω το ζαχαροπλαστείο Φλόκα που ξεκίνησε εκεί, δύο ξύλινα περίπτερα στην αποβάθρα κ.α.)
• Μετά την πυρκαγιά του 1917 και την κατεδάφιση πολλών κτιρίων δυτικά της αρχικής πλατείας, η έκτασή της γιγαντώθηκε. Περιμετρικά της νέας κτίστηκαν νεότερα κτίρια με σημαντικότερα αυτά των Τραπεζών Ελλάδος και Ιονικής (τέλη δεκ.1920), με τον χαρακτηριστικό ρυθμό τραπεζικών κτιρίων της εποχής.
• Η πλατεία Αριστοτέλους που δημιουργήθηκε με κατεδαφίσεις καμμένων κτιρίων μετά την πυρκαγιά του 1917 κεντρικότερα στην παραλιακή ζώνη, έκλεψε την αίγλη της Ελευθερίας, με αποτέλεσμα η δεύτερη να μείνει τελικά αδιαμόρφωτη και μεταπολεμικά έως σήμερα να χρησιμοποιείται ως πάρκινγκ.
• Το 1942 ο χώρος αμαυρώθηκε με πράξεις της (βαρβ)άριας Γερμανικής φυλής εναντίον των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.
• Παρ΄ολα αυτά, μόλις πρόσφατα γίνονται σχέδια για επαναφορά της σε πλατεία.

Αξίζει να δείτε: Το σχετικό άρθρο "Πλατεία Ελευθερίας: Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της" 

Β. Ιστορία

• Χρονολογία κατασκευής: Στο διαδίκτυο βρέθηκαν διάφορα έτη από το 1906 (σωζόμενη επιγραφή) έως το 1911 (ως εγκαίνια). Στην παρούσα ανάλυση υιοθετούμε το 1908 ως το μέσο και πιθανότερο. (Προ της απελευθέρωσης το 1912)
• Αρχική Ιδιοκτησία - Χρήση: Κτίστηκε για να στεγάσει το πολυκατάστημα - υποκατάστημα της επιχείρησης "Stein's Oriental Stores Ltd" στην Θεσσαλονίκη ιδιοκτησίας μιας Εβραϊκής - Αυστριακής εμπορικής οικογένειας. Από ότι μπορεί να καταλάβει άνθρωπος από μια γερμανόγλωσση βιογραφία: Ο Solomon Stein (Μολδαβία 1844 - 1898 Βιέννη) έμπορος, ίδρυσε  το 1865 μια μητρική εταιρεία εμπορίας και παραγωγής στη Βιέννη και μάλλον το ίδιο διάστημα ένα πρώτο κατάστημα ετοίμων ενδυμάτων στο Κάιρο. Την επιχείρηση φαίνεται να απογείωσε περί το 1900 ο γιος του Isidor Stein (Doro, 1869-1940). Κατά το πιθανότερο αυτός, βλέποντας την ανάγκη για ευρωπαϊκά προϊόντα στις ακμάζουσες, κοσμοπολίτικες, φιλοευρωπαϊκές πόλεις της ανατολικής  Μεσογείου, μεταξύ άλλων δημιούργησε την θυγατρική - αλυσίδα πολυκαταστημάτων  "Stein's Oriental Stores Limited", έκτισε το κτίριο της μητρικής στη Βιέννη το 1903-1904, επέκτεινε το κτίριο στο Κάιρο και έκτισε νέο δίπλα ~1910 και έφτιαξε και το κατάστημα Θεσσαλονίκης. Τα προϊόντα εστίαζαν  σε δυσεύρετες στις περιοχές αυτές κορυφαίες ευρωπαϊκές μάρκες ένδυσης και υπόδυσης γυναίκας, άνδρα παιδιού, ενώ μάλλον παρείχαν και άλλα είδη (σπιτιού, υφάσματα), καθώς ήταν πολυκαταστήματα στη φιλοσοφία των ευρωπαϊκών, που ειδικά για τον τότε Ελλαδικό χώρο ήταν κάτι πρωτοποριακό. Εκτός των προαναφερθέντων υπήρχε τουλάχιστο ένα  κατάστημα ακόμη στο Πέρα στην Κωνσταντινούπολη. Το όλο εγχείρημα, παρά το μέγεθος της επενδύσεων, τη δυναμική του Isidor, τη μεγάλη αρχική επιτυχία και μάλλον λόγω σειράς ταυτόχρονων κακών συγκυριών της εποχής στην ευρύτερη περιοχή, είχε αναπάντεχα σύντομο βίο. Με βασικό αίτιο μάλλον τον Α' παγκ. πόλεμο η θυγατρική εταιρεία βρίσκεται υπό εκκαθάριση το 1917 (ή από τέλη '16), ενώ η μητρική περνάει σε δύο αδερφούς του Isidor (Maximilian και Siegfried), προφανώς για να κρατηθεί στην οικογένεια. Το 1932 κλείνει και εκκαθαρίζεται οριστικά  και η μητρική, που μάλλον δεν ανέκαμψε ποτέ.
• Κλείσιμο Stein's Θεσσαλονίκης: Πρέπει να έγινε πριν το κατάστημα κλείσει καν δεκαετία στα  τέλη 1916 με αρχές 1917 κατά την προαναφερθείσα εκκαθάριση. Στις φωτογραφίες από την πυρκαγιά  του 1917 διακρίνεται να έχει καλυφθεί με μπογιά το "ΣΤΑΪΝ'Σ" από την επιγραφή στα ελληνικά "ΣΤΑΪΝ'Σ ΟΡΙΕΝΤΑΛ ΣΤΟΡΕΣ ΛΙΜΙΤΕΤ" (!!!)", που βρισκόταν ψηλά στον τοίχο από την πλευρά της θάλασσας και η οποία υπήρχε ακέραιη ακόμα σε ντοκουμέντα του Οκτωβρίου 1916.
• Πυρκαγιά 1917, το μόνο κτίριο που σώθηκε στο σημείο και ή χρήση ως ταχυδρομικό μέγαρο Θεσσαλονίκης: Το κτίριο επιβίωσε της μεγάλης πυρκαγιάς της Θεσσαλονίκης παρόλο που όλα τα κτίρια - κοσμήματα γύρω του έγιναν στάχτη. Σε ειδική σειρά cartes postales της εποχής, που εκδόθηκαν για να μεταφέρουν τη θλιβερή εικόνα διεθνώς, μια κάρτα αφιερωμένη στο κτίριο τονίζει αυτό το γεγονός. Aνάγκη για στέγαση των κεντρικών ταχυδρομείων προέκυψε το 1917, όταν κάηκε το υπάρχον ταχυδρομικό κτίριο. Η προαναφερθείσα κάρτα με το  κτίριο δίνει με ασφάλεια και την πληροφορία οτι τότε μεταφέρθηκε στο Στάιν το ταχυδρομείο. (Ίσως αυτό, ενέπνευσε τα σχέδια του Εμπράρ κατά την περίοδο της ανοικοδόμησης για κτίσιμο νέου ταχυδρομικού μεγάρου στην διευρυμένη πλατεία, που ξεκίνησαν το 1920 αλλά διεκόπησαν λόγω σαθρότητας εδάφους). Γύρω στο 1930 το Ταχυδρομείο  μεταφέρθηκε σε άλλο, επίσης μη δημόσιο κτίριο του 1924 στην Τσιμισκή 22.
• ~1930 - σήμερα: Χρησιμοποιείται συνεχώς για τη στέγαση διαφόρων, πολλαπλών τύπων επιχειρήσεων (τράπεζες, γραφεία, εκπαιδευτήρια)

Ο Ούγγρος αρχιτέκτων Friedrich Schön υπήρξε μαθητής του Theophil Hansen, o οποίος δημιούργησε και στην Ελλάδα. Σε αυτόν ανέθεσε ο Isidor Stein το κτίριο της μητρικής στη Βιέννη του 1903-1904 (Rotenlöwengasse 21, Wien), όπου σώζεται το λογότυπό της με το αρχικό του πατέρα του και τον δικέφαλο αετό, που υπήρχε και στο κατάστημα της Αιγύπτου. Ο ίδιος ανέλαβε και το κατάστημα της Αιγύπτου, περί το 1910 (μάλλον την επέκταση του παλιού και το νέο κτίριο ακριβώς δίπλα, βλ. παρακάτω)

Σημειώνουμε εδώ (να υπάρχει) μια ακόμα δυσνόητη βρετανική αναφορά σχετική με την εκκαθάριση της εταιρείας: "St. Marks Building Assoc. v. R.E. Moore, Receiver of Stein's Oriental Stores Ltd. in liquid"

Γ. Αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά στοιχεία

• Αρχιτέκτων: Levi Eli Ernst - 'Ερνστ Ελί Λεβί, τσέχικης καταγωγής με σπουδές στη Βιέννη και δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη. Άλλα έργα του στην πόλη: Οικία Μπακιρτζή - Δημητριάδη (1928 - 1929, οδός Πλαστήρα, Καλαμαριά, κατεδαφισμένο), συναγωγή Μοναστηριωτών (1925 - 1927, οδός Συγγρού).
• Υπερμοντέρνο σχέδιο στις όψεις για την περιοχή και την εποχή του και απουσία κλασσικών διακοσμήσεων: Το πρώτο που πρέπει να αναφερθεί είναι οτι το μεγαλύτερο μέρος του κτιρίου, χαρακτηριζόταν από στοιχεία εντυπωσιακά υπερσύγχρονα για τα δεδομένα της εποχής και της περιοχής, κάτι που οφείλεται  κυρίως  στη δομή των παραθύρων των όψεων.  Την εποχή που κτίστηκε στην μη απελευθερωμένη Θεσσαλονίκη κυριαρχούσε ένας διαφορετικός νεοκλασικισμός από την νότια Ελλάδα με έντονες εκλεκτικιστικές και art nouveau τάσεις και τα κτίριά της να μοιάζουν με πόλεων των Βαλκανίων, του Παρισιού, της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης. Σε αυτό το αρχιτεκτονικό περιβάλλον το Stein's δεν έφερε στις όψεις καμιά αρχαιοπρεπή ή εκλεκτικιστική διακόσμηση πλην 2 διαχωριστικών κορνιζών με φουρουσάκια ψηλά (που μάλλον ήταν και απλά ορθογώνια).
• Η "ευρωπαϊκού" τύπου στέγη - θόλος και σφαίρα: Βρισκόταν στη δυτική πλευρά, φαινόταν από παντού καθώς το κτίριο ήταν το υψηλότερο στο σημείο και ήταν ουσιαστικά το μόνο "παλιού τύπου" στοιχείο του. Αυτές τις στέγες τις είχαν λίγα και καλά κτίρια στην Ελλάδα, όπως το ξενοδοχεία Ακταίον Φαλήρου και Ποσειδώνιο Σπετσών, ο σταθμός Αθηνών της γραμμής Πελοποννήσου κ.λ.π.  Τεχνικά στηνόταν μια πολυσύνθετη κατασκευή ξυλοδοκών η οποία επικαλυπτόταν με μεταλλικά φύλλα. Στο συγκεκριμένο κτίριο υπήρχε η ιδιαιτερότητα ότι στην κορυφή αυτής της στέγης υπήρχε ένα κυλινδρικό δωματιάκι με συνεχόμενα παράθυρα και τετράγωνο περιμετρικό εξώστη, πάνω στο οποίο υπήρχε μια σφαίρα. Η πρόσβαση σε αυτό πρέπει να γινόταν με σκάλα εσωτερικά στον θόλο (και όχι κάποια εξωτερική σιδερένια). Περισσότερα για τη σφαίρα παρακάτω.
• Λοιπή στέγη και διώροφο δώμα: Τα υπόλοιπα  2/3 της στέγης πέραν της στέγης - θόλου αποτελούνταν από ένα κενό επίπεδο τμήμα και εν συνεχεία ένα σπάνιο, διώροφο (ή σαν διώροφο), αξιοσημείωτης σχεδίασης, κεραμοσκεπές δώμα.
• Στόχευση και αποτέλεσμα σχεδίου και διακοσμήσεων: Με όλα τα παραπάνω ο αρχιτέκτονας απέδωσε ένα κτίριο που: α. ήταν υπερμοντέρνο - βασικό ζητούμενο σε κτίρια πολυκαταστημάτων ακόμα και σήμερα β. παρόλο που ήταν υπερμοντέρνο (λόγω όψεων), έδενε με τα υπόλοιπα γύρω κτίρια (λόγω θόλου) γ. παρόλο που ήταν ευρωπαικών προδιαγραφών και τάσεων έφερε επιπλέον και μια τρίτη τάση, την ανατολίτικη, στο δωματιάκι του θόλου (πιθανότερα αποτυπώνοντας το "oriental stores" στο ίδιο το κτίριο τους ή επειδή σχεδίαζε σε μια τουρκοκρατούμενη ανατολίτικη πόλη)
• Τσιμεντένιο και μάλιστα προχωρημένης τεχνικής: Το κτίριο είναι τσιμεντένιο κάτι που είναι από μόνο του πρωτοποριακό για τα τέλη της δεκαετίας του 1910. Επιπλέον και σε αυτό και στο δεύτερο κτίριο στο Κάιρο, που έκτισε η εταιρεία το ίδιο διάστημα, παρατηρείται εφαρμογή πολύ προχωρημένων τεχνικών και ποιότητα, που για κτίρια οπλισμένου σκυροδέματος, πόλεις όπως η Αθήνα είδαν μετά το 1950! Με αυτό μπαίνει ένα ακόμη λιθαράκι στο παζλ της αξίας του κτιρίου καθώς  καθίσταται από τα παλιότερα που κτίστηκαν έτσι στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο,  ενώ ακόμα εφαρμοζόταν ευρέως η παλιά δομική τεχνική (πέτρες, σιδηροδοκοί κ.λ.π.).

Δ. Τα καταστήματα Stein's της Αιγύπτου και μια αλλόκοτη ανακάλυψη!

Ψάχνοντας στοιχεία για την παρουσία της επιχείρησης στην Αίγυπτο, μια μεγάλη έκπληξη παρουσιάζεται. Πρόκειται για το κτίριο του πολυκαταστήματος "Tiring" στο Κάιρο, ακριβώς  ίδιου concept. Ιδιοκτήτες του μέλη της οικογένειας Tiring, επίσης αυστριακοί αλλά γεννημένοι στην Κωνσταντινούπολη. Το Tiring, έργο του επίσης Τσέχου αρχιτέκτονα Oscar Horowitz, κτίστηκε το 1912-1913 ακριβώς απέναντι από το παλαιότερο αλλά μικρότερο  Stein's στην πλατεία Ataba.

Το περίεργο είναι οτι στο Κάιρο αντί για το Stein's, σφαίρα  είχε το Tiring και μάλιστα αρκετά παρόμοια με του Stein's Θεσσαλονίκης! Το Stein's μετά το 1910 εμφανίζεται να έχει προβεί σε γιγάντωση του βασικού κτιρίου (πρόσοψη καθ' ύψος και πλάτος), στην προσθήκη θόλου με σφαίρα και στην τοποθέτηση 2 αγαλμάτων καμηλών. Παράλληλα κτίζει νέο πολυώροφο κτίριο ακριβώς δίπλα. Αυτά μάλλον έγιναν ως απάντηση στην έλευση του εντυπωσιακού Tiring. To Tiring συνέχισε τον ακραίο ανταγωνισμό αποκτώντας δεύτερο κτίριο απέναντι στο δικό του και δίπλα στο Stein's! 

Πολιτικά γεγονότα της εποχής στην Αίγυπτο έπληξαν τη δυνατότητα εισαγωγής ευρωπαϊκών προϊόντων (~1920), που ήταν το concept - κλειδί και των δύο ανταγωνιστών (Θυμίζουμε η Stein's έκλεισε το 1917. Tο Tiring αναφέρεται οτι λειτούργησε λιγότερο από 10 χρόνια, αν και αλλού εμφανίζεται διαφημιστικό του με ημερομηνία 1928. Μπορεί να συνέχισε μετά το Stein's έστω και χωρίς ή με λίγα εισαγόμενα). Σήμερα το πανέμορφο Tiring υπάρχει ακόμα, αλλά παρά τη διεθνή αναγνώριση της αξίας του, χρησιμοποιείται καταλαμβανόμενο τμηματικά και συντηρείται, όπως και από όποιον τύχει! Η πράσινη γυάλινη σφαίρα του βάφτηκε πρόσφατα (γεγονός που σημειώνει αιγυπτιακό άρθρο ως πολιτιστική ασέβεια).  Από το Stein's σώζεται το κουφάρι του νεότερου κτιρίου και ίσως και το ισόγειο του παλιού.

Από ένα διαφημιστικό του 1913 προκύπτει οτι η Stein's είχε σίγουρα και άλλα δύο καταστήματα στην Αίγυπτο σε Tantah και Mansourah και ένα στην Αλεξάνδρεια στη σημερινή πλατεία Tahrir (ντοκουμέντο της 30/8/15, από προσωπικό ημερολόγιο καταγράφει:  "Στην πλατεία Muhammad Ali υπάρχουν τα Stein's Oriental Stores & Bourse, ωραία κτίρια")

Αξίζει να δείτε:

• Παλιές εξωτερικές κοντινές φωτογραφίες και εσωτερικές του Stein's Καΐρου από σελίδα 2 κ μετά
• Εξωτερικές και εσωτερικές φωτογραφίες του Tiring
• Περισσότερες πολύ καλές φωτογραφίες του Tiring
• Άρθρο με στοιχεία για τα Tiring Γαλατά και Καΐρου (αγγλικά)
• Άρθρο για το Tiring Καΐρου (αγγλικά)

Ataba, Κάιρο. Αριστερά το Tiring δεν έχει κτιστεί, δεξιά το Stein's στην αρχική μορφή του.

Ataba, Κάιρο. Πριν κτιστεί το Tiring το Stein's στην αρχική μορφή του.

Ataba, Κάιρο. Μετά το κτίσιμο του Tiring. Το Stein's απαντά με γιγάντωση του βασικού κτιρίου (πρόσοψη καθ' ύψος και πλάτος), προσθήκη θόλου με σφαίρα, αγάλματα καμήλες  (ενώ αρχικά έφερε μόνο αετό όπως στην έδρα της Βιέννης) και κτίσιμο νέου πολυώροφου κτιρίου κολλητά δεξιά στο παλιό! To Τiring συνέχισε τον ακραίο ανταγωνισμό αποκτώντας δεύτερο κτίριο απέναντι στο δικό του και δίπλα στο Stein's!

Μάρτιος 1919. Με την εκκαθάριση το Stein's της Αιγύπτου παρακμάζει με μια φίρμα "Moruns - Moruks" (ή κάτι τέτοιο, δεν διακρίνεται καθαρά κάπου!)

Σήμερα, ερείπιο το νεότερο κτίριο του Stein's (~1910).  Η επιχείρηση και εδώ, όπως και στη Θεσσαλονίκη, πρωτοπορεί με τσιμεντένιο κτίριο, το οποίο μάλιστα θυμίζει σύγχρονες κατασκευές! Από το πρώτο - παλιό (αριστερά του προαναφερθέντος) σώζεται μάλλον μόνο το ισόγειο.

Σήμερα, ερείπιο το νεότερο κτίριο του Stein's (~1910).  Η επιχείρηση και εδώ, όπως και στη Θεσσαλονίκη, πρωτοπορεί με τσιμεντένιο κτίριο, το οποίο μάλιστα θυμίζει σύγχρονες κατασκευές! Από το πρώτο - παλιό (αριστερά του προαναφερθέντος) σώζεται μάλλον μόνο το ισόγειο.

Λεπτομέρεια από το νεότερο κτίριο του Stein's.

Για το πλήρες βλ. 1 & 2.

Το κτίριο του πολυκαταστήματος Orosdi Back στο Κάιρο, κτίστηκε το ~1905-1909 (Raoul Brandon) και αργότερα εθνικοποιήθηκε ως "Omer Effendi", παμπάλαιη τοπική φίρμα που υφίσταται ακόμα (160 χρόνια).  Η γυάλινη και μάλιστα πολύχρωμη σφαίρα του δε φαίνεται να είναι η αρχική του. Η Orosdi Back ήταν πραγματικός κολοσσός στο είδος με ασύγκριτα περισσότερα καταστήματα από όλους σε όλη τη Μεσόγειο και έδρα στο Παρίσι (είχε κατάστημα και στη Θεσσαλονίκη).

Δίπλα στο Stein's Καΐρου, στο κτίριο που χρησιμοποίησε ένα διάστημα ως δεύτερο το Tiring... Χωρίς άλλα σχόλια!

Ε. Περί της αρχιτεκτονικής των πολυκαταστημάτων της εποχής, των σφαιρών σε κτίρια διεθνώς και της σφαίρας της Θεσσαλονίκης

Ε1. Το αρχιτεκτονικό στυλ των πρώτων πολυκαταστημάτων.

Δεκάδες από τα πρώτα πολυκαταστήματα και κτίρια εταιρειών σε όλον τον κόσμο εμπνεύστηκαν από τα προϋπάρχοντα μεγάλα ευρωπαϊκά και δη από τα Γαλλικά. Μέσω μιμήσεων από αρχιτέκτονες εκτός Γαλλίας το στυλ διαδόθηκε διεθνώς, με αμέτρητες παραλλαγές. To Stein's Θεσσαλονίκης παρουσιάζει  εξόφθαλμες ομοιότητες με το "Au printemps" του 1865 στο Παρίσι. Οι Αιγύπτιοι αναφέρουν οτι  το Tiring εμπνεύστηκε από το "Galeries Lafayette" στο Παρίσι, όμως και αυτό πλησιάζει περισσότερο στο "Au printemps".

Ε2. Σφαίρες στα ανώτερα σημεία κτιρίων διεθνώς. Πηγή έμπνευσης και συμβολισμός του διακοσμητικού.

Σαν ιδέα στη νεότερη κλασσικίζουσα αρχιτεκτονική ξεκίνησε από τον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο. Στα παλαιότερα κτίρια φαίνεται να τοποθετήθηκαν περισσότερο σφαίρες αστρονομικού θέματος, ενώ σφαίρες που συμβόλιζαν την γη περισσότερο μεταγενέστερα και δη σε κτίρια art nouveau. Η αρχική έμπνευση του διακοσμητικού ήταν ο ελληνικός Άτλας, ο φέρων τον κόσμο. Στα πιο πολλά κτίρια η ύπαρξη του διακοσμητικού δεν ήταν τυχαία. Σχετιζόταν για κάποιο λόγο με το κτίριο και τη χρήση του. Ειδικά στις περιπτώσεις που σφαίρα τοποθετήθηκε σε κτίρια επιχειρήσεων, στόχος ήταν να τονιστεί η διεθνής τους δράση, η πολυεθνική τους δύναμη και παρουσία. Σφαίρες συνεχίζουν να τοποθετούνται ακόμα και σήμερα!

Δεν είναι οι Αέρηδες - Πύργος των Ανέμων στην Πλάκα, μετά από πώληση μέσω Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ.! Είναι στην Αγγλία. Άτλας και Ηρακλής κρατούν τον κόσμο. Πολλές φωτογραφίες εξωτερικές και εσωτερικές για το πανέμορφο κτίριο, κλικ εδώ

Το "Ωρολόγιον του Κυρρήστου" ή "πύργος των Ανέμων" ή "Αέρηδες", ανεγέρθηκε από τον Έλληνα Μακεδόνα αστρονόμο Ανδρόνικο στο πρώτο μισό του 1ου αιώνα π.Χ.). Έφερε ανεμοδείκτη σε σχέδιο Τρίτωνα, που έδειχνε τους ανέμους στις πλευρές. Προφανώς μιλάμε για το πρώτο μετεωρολογικό κτίριο στον κόσμο και τον πρώτο ή από τους πρώτους τέτοιου τύπου ανεμοδείκτες, που πολύ αργότερα γέμισαν εκατοντάδες κτίρια την Ευρώπη...

Ε3. Σφαίρες με συμβολισμό τη γη: Απίστευτες παραλλαγές διεθνώς.

Σφαίρες τύπου γης τοποθετήθηκαν σε πολλά κτίρια σε διάφορες παραλλαγές: συμπαγής κάλυψη επιφάνειας, μεταλλικός σκελετός με τζάμια, μεταλλικός σκελετός με επικολλημένες λαμαρίνες στο σχήμα των ηπείρων, με ζωγραφισμένες τις ηπείρους, υποβασταζόμενες ή μη από αγάλματα. Εντυπωσιάζει η καλπάζουσα φαντασία  που εκφράστηκε σε αυτά τα διακοσμητικά, αλλά και στα αγάλματά τους όπου υπήρξαν, τα οποία δεν έμειναν στους αρχικούς εμπνευστές τους Άτλαντες.

Ε4. Το συγκεκριμένο σχέδιο της γυάλινης σφαίρας του Stein's Θεσσαλονίκης.

Η εν Ελλάδι σφαίρα έχει πράσινο γυαλί και είναι σε πυργίσκο - δωματιάκι με ανατολίτικα παράθυρα. Δεν φέρει αγάλματα, ακολουθώντας τη λιτή διακόσμηση του Stein's.Το κτίριο που βρέθηκε να έχει την πιο παρόμοια σφαίρα με της Θεσσαλονίκης είναι το art nouveau κτίριο - παράρτημα της αμερικανικής Singer (ραπτομηχαναί) του 1902 - 1904 στην Ρωσία (Nevsky Prospekt 28, Saint Petersburg,  αρχιτέκτων Pavel Suzor, αγάλματα του Εσθονού Amandus Adamson, που από το 1919 στεγάζει το μεγάλο βιβλιοπωλείο Dom Knigi = σπίτι των βιβλίων). Έστω και με αγάλματα είχε ίδια μεταλλική σύνθεση με γυαλί, λωρίδα με την ονομασία της επιχείρησης στον ισημερινό και ίδια λοξή τοποθέτηση.Οι γυάλινες σφαίρες ήταν εσωτερικά φωτιζόμενες, κάτι που εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα, πόσο μάλλον τις εποχές που φτιάχτηκαν.

Ε5. Σφαίρα Stein's Θεσσαλονίκης: Η ισχυρή πιθανότητα να την έκλεψε ως ιδέα τοTiring Καΐρου και  το μυστήριο με τα γράμματα της.

Τη σφαίρα του Tiring, σε αντίθεση με το Stein's Θεσσαλονίκης και όπως σε άλλα ξένα κτίρια κρατούν αγάλματα (άτλαντες φαραωνικής μορφής). Ακόμα και με αυτό το δεδομένο όλα δείχνουν ότι η επίσης πράσινη γυάλινη σφαίρα του Tiring του Καΐρου (του 1912), ήταν ένα στοιχείο που τουλάχιστο ως αρχική ιδέα πρέπει να εκλάπη  (από ιδιοκτήτες ή αρχιτέκτονα) από το 2-3 ετών τότε, κτίριο του αντιπάλου Stein's της Θεσσαλονίκης (του ~1908 του οποίου το κατάστημα στο Κάιρο απέναντι από το Tiring, ήταν παλαιότερο, όπως προαναφέρθηκε).

Αν προσέξετε στις κοντινές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης τα σωζόμενα γράμματα που διακρίνονται στη σφαίρα είναι τα "Τ, Κ, Α", που ουδεμία σχέση έχουν με την φίρμα Στάιν. Άρα ή έγραφε "ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ-ΤΑ" (δύσκολο) ή τα γράμματα αλλάχθηκαν για μεταγενέστερη επιχείρηση. Αρχικά πάντως στα ντοκουμέντα  με zoom στον γράφοντα φάνηκε να έγραφε "STAΙN", κάτι που ταιριάζει και με την σωζόμενη επιτοίχια επιγραφή (εικόνα παρακάτω).

Ε6. Διεθνείς φαινόμενο οι αντιγραφές και ο μιμητισμός. Αδύνατο να βρεις ποιο κτίριο έφερε πρώτο από όλα μια σχεδιαστική - διακοσμητική ιδέα!

Όπως θα διαπιστώσατε από όλες αυτές τις αναφορές και όπως αποδεικνύεται και από τις φωτογραφίες για κτίρια στο εξωτερικό, υπήρξε τέτοια αντιγραφή σε διεθνές επίπεδο με κτίρια να "κλέβουν" στοιχεία από ένα ή περισσότερα παλαιότερα, που είναι αδύνατο να καταλήξει κανείς σε ασφαλή συμπεράσματα για το πρώτο κτίριο στο οποίο εφαρμόστηκαν! Αποδεικνύεται περίτρανα ότι οι αντιγραφές ήταν διεθνές φαινόμενο και δεν αφορούν μόνο τα εν Ελλάδι παλιά κτίρια, όπως πολλοί Έλληνες ισχυρίζονται κατά καιρούς (βλαχο-βλακωδώς ή συμφεροντολογικώς :) ).

ΣΤ'. Τεράστιες αλλοιώσεις σήμερα - δεν σεβάστηκαν ούτε το ότι επιβίωσε της πυρκαγιάς!

Το κτίριο σήμερα συνεχίζει να υπάρχει και να χρησιμοποιείται συνεχώς συντηρούμενο. Αξίζει να τονισθεί ότι όπως πολλά άλλα, δεν γλίτωσε από την νεοελληνική, πρόσκαιρη, συμφεροντολογική αρχιτεκτονική λαίλαπα - λύσσα και υπέστη καθοριστικές αλλοιώσεις. Εδώ οι "αρχιτεκτονικοί βιαστές" δε σεβάστηκαν ούτε ότι ήταν το μοναδικό που γλίτωσε από την πυρκαγιά στο σημείο, ούτε τον συμβολισμό του στην ιστορία της πόλης, ούτε την ειδική αρχιτεκτονική αξία. Οι αλλοιώσεις στην ουσία υποβάθμισαν την αισθητική αξία του κατακόρυφα, αφήνοντας σήμερα ένα κτίριο μάλλον αδιάφορο στο μάτι του περαστικού. Σύμφωνα με την μελέτη των ντοκουμέντων οι αλλοιώσεις πραγματοποιήθηκαν σε δύο κύριες φάσεις.

Α. Προπολεμικά κατ' εκτίμηση γύρω στο 1930

1. Το δώμα επεκτείνεται με ίδιο στυλ (ορθώς) καλύπτοντας την επίπεδη στέγη, ανάμεσα σε αυτό και τον θόλο.

2. Αλλοιώνεται το συνεχόμενο στυλ των ανοιγμάτων σε όλο το ύψος των όψεων (με κτίσιμο ενδιάμεσων τοιχίων ή με αφαίρεση κάποιων συνεχόμενων "panels", που διακρίνεται να υπήρχαν - δεν είναι σαφές).

3. Οι συνεχόμενες καμάρες στο ισόγειο αντικαθίστανται με ορθογώνια ανοίγματα.

Β. Μεταπολεμικά και σίγουρα μετά το έτος 1960

1. H μοναδική θολωτή στέγη καταστρέφεται για πάντα καθώς το δώμα επεκτείνεται εκ νέου ως την άκρη για να κερδηθούν ελάχιστα επιπλέον τετραγωνικά (ασχολίαστο). Φυσικά δεν μπήκαν καν στον κόπο να επανακατασκευάσουν το θόλο πάνω στην επέκταση. Έκπληξη αποτελεί οτι διεσώθη η σφαίρα! Παράλληλα με αυτό καταστρέφεται το ιδιαίτερο στυλ του διώροφου δώματος , ώστε αυτό που τελικά βλέπουμε σήμερα ως επιπλέον όροφο είναι αισθητικά ασύγκριτο.

2. Να σημειωθεί ότι γύρω από το μέγαρο κτίστηκαν άλλα ψηλότερα εκτρώματα, που και να επανακατεσκευαζόταν η θολωτή στέγη στο κτίριο ως έχει σήμερα, οι 2 από τις 4 πλευρές της θα ήταν κολλημένες σε αυτά και αφανείς από την παραλία!

Το 1959 ο θόλος σωζόταν ακόμα. Αν υπήρχε σήμερα, έστω και πάνω στον επιπλέον όροφο, θα κρυβόταν από τα διπλανά εκτρώματα!

 Ζ. Μεγάλη πολύπλευρη αξία και όχι μόνο σε τοπικό επίπεδο (μη συνειδητοποιημένη ως συνήθως)

Συνοψίζοντας τα παραπάνω καταλήγουμε σε μια λίστα που δικαιολογεί αυτό το "μεγάλη αξία", που είναι αμφίβολο αν έχει γίνει συνολικά αντιληπτή από κανέναν!

• Συνδυασμός σπάνιων  τάσεων - ρυθμών για όλον τον Ελλαδικό χώρο της περιόδου του. Υπερμοντέρνο για την εποχή και την περιοχή του.
• Σπάνιο δείγμα κτιρίου ευρωπαϊκού πολυκαταστήματος της εποχής για την ευρύτερη ανατολική Μεσόγειο.
• Μοναδικό δείγμα κτιρίου ευρωπαϊκού πολυκαταστήματος της εποχής στην Ελλάδα
• Μοναδικό κτίριο με σφαίρα στην Ελλάδα
• Μοναδικό κτίριο με γυάλινη σφαίρα σε τέτοιο σχέδιο θόλου στον κόσμο.
• Από τα πρώτα τσιμεντένια  στην Θεσσαλονίκη και ευρύτερα στην Ελλάδα και μάλιστα προχωρημένης τεχνικής.
• Κτίριο σύμβολο της ακμής και της κοσμοπολίτικης φυσιογνωμίας  της Θεσσαλονίκης πριν την πυρκαγιά του 1917.
• Το μόνο κτίριο που γλίτωσε από την πυρκαγιά του 1917 στην αυθεντική πλατεία Ελευθερίας.

Η. Επίλογος - σχόλια Δ.Χ.Κ.

1. Η συγγραφή αυτού του άρθρου ξεκίνησε με την ψευδαίσθηση οτι θα έβγαινε γρήγορα... Τελικά φτάσαμε μέχρι Αίγυπτο και πήρε 1 μήνα να συντεθούν όλα αυτά και αν θέλετε τη γνώμη μου, αυτό φαίνεται! Αλλά όχι άλλο κάρβουνο!

2. Άραγε θα προλάβουμε την εποχή που θα γίνεται επαναφορά "κακοποιημένων" κτιρίων από τη νεοελληνική γυφτιά και αρπαχτή, στην αυθεντική τους μορφή;

3. Τελικά  τί κέρδισαν οι νεότεροι Αιγύπτιοι από τον άκριτο αντι-ευρωπαϊσμό, που δεν σταμάτησε ούτε στους Έλληνες;

Θ. Φωτογραφίες

Μπορείτε να βρείτε ιδιαίτερα πολλές παλιές απεικονίσεις στο διαδίκτυο, καθώς σώζονται πολλές για το σημείο (λοιπά κτίρια, γεγονότα και ζωή στην πλατεία). Εδώ παρατίθενται αρκετές με κύριο όμως γνώμονα την κάλυψη της συγκεριμένης ανάλυσης.

Θ1. Χάρτες
 

 
Θ2. Πλατεία Ελευθερίας πριν χτιστεί το Stein's

Πριν το 1900: Αριστερά το ξενοδοχείο Όλυμπος ακόμα διώροφο. Δεξιά και προς τα μέσα τα κτίρια στη θέση του καφέ Κρυστάλ και του ξενοδοχείου της Αγγλίας, διαφέρουν από αυτά που βλέπουμε μετά το 1900 στην επόμενη κάρτα (αυτά εδώ τροποποιήθηκαν ή κατεδαφίσθηκαν τελείως)

Η πλατεία και τα κτίρια  Όλυμπος, Κρυστάλ, Αγγλίας, όπως είχαν έως την πυρκαγιά. Λίγο πριν κτιστεί το Stein's και 2 ακόμη κτίρια απέναντί του και πίσω από τον  Όλυμπο.

Με την κεραμοσκεπή είναι το κτίριο που υπήρχε στη θέση του Stein's. Αν ημερομηνία και απεικόνιση είναι ορθά, που μάλλον είναι, το συγκεκριμένο ντοκουμέντο διαψεύδει όλες τις αναφορές για κτίσιμο του στο διάστημα 1906-1908.

Κάρτα στην οποία αριστερά διακρίνονται οι σκαλωσιές για την κατασκευή του Stein's και δεξιά ενός άλλου κτιρίου.

  

 

Θ3. Πλατεία Ελευθερίας μετά το κτίσιμο του Stein's και προ της πυρκαγιάς του 1917  

Αριστερά το Stein's και το κτίριο απέναντί του, μόλις έχουν κτιστεί.

Το πλήθος των καρτών για την περιοχή είχε ως αποτέλεσμα να βρεθεί λίγο πριν τη δημοσίευση αυτή εδώ, η οποία πέτυχε το κτίριο με σκαλωσιές πάνω στο θόλο και γραμμένο μόνο το Stein's από την επιτοίχια επιγραφή! Το αρχείο είναι του δήμου Θεσσαλονίκης και αν έχουν ημερομηνία, έχουν και το ακριβές έτος κατασκευής

Αριθμός Τεκμηρίου:T003/042

1914 - 1915. Η πλατεία στα καλύτερά της αγνοεί την περιμένει το 1917.

 
 
Θ4. Κατά την πυρκαγιά του 1917

Η κινηματογραφική υπηρεσία του Γιουγκοσλαβικού στρατού κατέγραψε το μόνο μάλλον κινηματογραφικό ντοκουμέντο. Στην συγκεκριμένο πλάνο φαίνεται το κτίριο την ώρα που καπνοί και φλόγες πνίγουν την περιοχή βόρεια του και αφού έχουν καεί όλα τα κτίρια νότια. Δείτε όλο το ντοκουμέντο εδώ.

Πλήρες ντοκουμέντο κλικ εδώ

Τον Αύγουστο του 1917 (έτος εκκαθάρισης) κατά την πυρκαγιά βρήκαμε οτι είχε σβηστεί το "ΣΤΑΙΝ' Σ" ενώ παρέμενε το "ΟΡΙΕΝΤΑΛ ΣΤΟΡΕΣ ΛΙΜΙΤΕΤ".  Ίσως το κατάστημα συνέχιζε να λειτουργεί υπό άλλη ιδιοκτησία όπως έγινε στην Αίγυπτο, λίγο πριν στεγάσει το ταχυδρομείο, του οποίου το κτίριο κάηκε. (Για την πρώτη εικόνα - 9 Οκτωβρίου 1916: Η Θεσσαλονίκη υποδέχεται τον Βενιζέλο, που εγκαθίσταται εκεί "στο όνομα του ελληνικού λαού", σχηματίζει την κυβέρνηση "Εθνικής Αμύνης". Με την στήριξη της Αντάντ, κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Βουλγαρίας και της Γερμανίας και συγκροτεί Στρατό Εθνικής Αμύνης με τμήματα από  διάφορα μέρη της Ελλάδας.)

    
 
Θ5. Μεταπολεμικά 
  

"Μαύρο Σάββατο", 11 Ιουλίου του 1942. Οι Γερμανοί (γνωστό ανώτερο, ευαίσθητο έθνος και κατά συρροή φιλέλληνες,) συγκεντρώνουν  9000 άντρες μεταξύ 18-45 ετών στην πλατεία Ελευθερίας, εξευτελίζοντας και ταλαιπωρώντας τους ποικιλοτρόπως. Έψαχναν για τσάμπα εργατικά χέρια (έτσι έστησαν και τη σημερινή Γερμανία?) για την κατασκευή ενός δρόμου. Γιατί να μη γεννηθώ Γερμανός να έχω τέτοια λαμπρή ιστορία που και να την αρνούμαι και μυαλό να μη βάζω! Από σειρά φωτογραφιών που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα σε παλαιοπωλεία στη Γερμανία (google για περισσότερα).

 
  
Θ6. Σύγχρονες

ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΟΡΟΙ ΧΡΗΣΗΣ

• Έρευνα - ανάλυση - φωτογραφίες Δ.Χ.Κ. Απαγορεύεται η αποθήκευση, η αναδημοσίευση και κάθε χρήση πλην της ανάγνωσης στο neoclassicalgreece.blogspot.gr και της παραπομπής προς την παρούσα σελίδα με δική σας εισαγωγή - περιγραφή. Οποιαδήποτε αναπαραγωγή με παρόμοιο τρόπο (πληροφορίες, ανάλυση, δομή) μπορεί να θεωρηθεί κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας.
• Σήμανση "Αποκλειστικό": Το θέμα προσεγγίζεται με ιδιαιτέρως αναλυτικό ή διαφορετικό τρόπο πρώτη φορά εδώ, σε σύγκριση με ότι σχετικό έχει ήδη δημοσιευθεί. Συγκεντρώνονται για πρώτη φορά διεθνώς όλες οι πληροφορίες για τα περιεχόμενα θέματα και δημοσιεύονται πρωτότυπα συμπεράσματα από την μελέτη διαθέσιμων ντοκουμέντων.
• Έργα Levi Eli Ernst από το website "Radamanth" 
• Χρήση περιεχομένου τρίτων: Ειδικά στο παρόν άρθρο γίνεται εκτεταμένη χρήση λόγω μη εντοπιότητας, με τον μέγιστο δυνατό σεβασμό, χωρίς διάθεση οικειοποίησης. Θεωρούμε ότι η χρήση του εδώ το αξιοποιεί στο μέγιστο. Γνήσιοι κάτοχοι - δημιουργοί - πηγές, όπου είναι σαφή και γνωστά σε εμάς, αναγράφονται. Οποιοσδήποτε διαφωνεί με αυτά μπορεί φυσικά να ζητήσει την αφαίρεση του υλικού του, η οποία θα γίνει σεβαστή.
•  Γίνεται προσπάθεια για αξιόπιστες πληροφορίες και σύννομες δημοσιεύσεις. Περισσότερα στη σελίδα "Νομικά & Όροι". 
• © neoclassicalgreece.blogspot.gr. Any use of content except of viewing it  here or redirecting to this page  is not allowed. This article couldn't be published without the extended use of many pictures that do not belong to us. If any original owner does not wish his content to be shown here, keeps the right to contact us and ask it's removal.